به گزارش مشرق، در سالى که به نام امام علی بن ابی طالب (ع) مزین بود و در آستانه ولادت آن حضرت (12 رجب 1421 / 19 مهرماه 1379)، نخستین دوره متن عربى دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)، یا همان «موسوعه امیرالمؤمنین (ع)» با حضور محققان و کارگزاران مرکز تحقیقات دارالحدیث، در مراسمى به مقام معظم رهبرى اهدا شد.
ایشان ضمن تقدیر از تولید این اثر بزرگ فرمودند: «به نظر من باید جورى از این کتاب خلاصه گیرى و استفاده بشود که این کتاب، به عنوان یک کتاب مرجع بتواند منبع و سرچشمه چندین جریان قرار بگیرد و کسانى بتوانند از این کتاب، کتاب‌هایی به وجود بیاورند. البته ترجمه هم براى این که فارسى زبان‌ها بتوانند استفاده کنند، بسیار خوب است؛ لکن شاید اهمیت این کار، کمتر از ترجمه نباشد که از این منبع استفاده بشود و کتاب‌هاى موضوعى، تخصصى و مشخصا ناظر به یک مساله خاص و روشنگر با استدلال قوى و مستحکم درباره امیرالمؤمنین ان شاء الله نوشته شود.»
پس از این سخنان رهبر انقلاب تقریبا 3 سال بعد انتشار نسخه فارسى این کتاب با نام «دانشنامه امیرالمؤمنین (ع)» بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، در سال 1382 محقق شد که عنوان «ترجمه برگزیده» را در ششمین دوره انتخاب کتاب سال ولایت از آن خود کرد.
**مقاله،حدیث و شعر در وصف امیرالمومنین
اما این دانشنامه چه در خود دارد که تحسین رهبر انقلاب و عنوان ترجمه برگزیده سال را از آن خود کرده است؟ ویرایش جدید این مجموعه که متناسب با نیاز فارسى زبانان آماده سازى شده است، در واقع ویرایش جدیدى از هر دو نسخه عربى و فارسى کتاب را در خود دارد. از مزیت‌هاى این ویرایش، مقابله مجدد متن عربى با منابع، اعراب‌گذارى کامل متن عربى، بازنگرى ترجمه و بازبینى ویرایش متن فارسى است. به علاوه، متن عربى و فارسی در کنار هم عرضه شده‌اند و این، امکان مطالعه همزمان هر دو متن را براى استفاده کنندگان فراهم می‌سازد. خوش‌نویسى عنوان‌ها هم به صفحه آرایی کتاب کمک کرده است. از آنجا که مقالات و توضیحات مندرج در آغاز و انجام بخشها و فصل‌ها غالبا به فارسى نوشته شده‌اند، مترجمان، تنها به بازبینى کلى و در پاره‌اى موارد به هماهنگ‌سازى آنها بسنده کردهاند.
در جلد نهم متن عربى، اشعارى از شاعران معروف عرب در وصف امیرمؤمنان (ع) آمده است که در برگردان فارسى، تنها شعر شاعران قرون نخست هجرى (تا اواسط قرن چهارم) ترجمه شده و اشعارى از شاعران فارسی زبان، جایگزین ترجمه سایر اشعار شده‌اند. جلد چهاردهم این دانشنامه به «فهرست‌ها و نمایه» اختصاص دارد که بر اساس متن فارسى تنظیم شده‌اند.
**در این دانشنامه چه موضوعاتی را می‌یابید؟
کل دانشنامه در شانزده بخش تدوین شده، البته نمی‌توان گفت در شانزده مجلد، چون چاپ‌های متفاوتی دارند. این شانزده بخش توسط آیت الله ری شهری تدوین شده‌اند. این بخشها به گونه‌ای‌اند که اگر فردی نتواند تمامی کتاب را هم بخواند و همان بخش را مطالعه کند، می‌تواند درباره آن موضوع اطلاعات جامع و کاملی به دست آورد. این یکی از ویژگی‌های ممتاز این کتاب است که بخش‌بندی آن به صورت درختی و به گونه‌ای بسیار منطقی و آسان‌یاب تدوین شده. در بخش نخست؛ درباره تبار امام علی (ع)، خانواده و خاندان ایشان آمده است.
در بخش دوم؛ حوادث نزدیک به وفات پیامبر (ص) آمده. در بخش سوم؛ تلاش‌هایی که پیامبر (ص) به ویژه در اواخر زندگی خودشان برای اثبات ولایت حضرت علی (ع) و جانشینی ایشان پس از خودشان داشتند، در قالب ده‌ها بخش گزارش شده است. تمامی احادیثی که پیامبر (ص) حضرت علی (ع) را وصی و وارث خودشان می‌دانند، با دقت، موشکافی و بررسی شده‌اند. بخش چهارم به زندگی امام علی (ع) پس از پیامبر (ص) اختصاص دارد. از آن دوره بیست و پنج ساله گوشه نشینی و عزلت حضرت، هیچ مدرکی حاکی از این نیست که امام علی (ع) از همه فعالیتهای اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی روزگار خود کنارگیری کرده و نسبت به سرنوشت مسلمانان بی‌تفاوت باشد. در این دانشنامه گزارش‌های مستند تاریخی ارائه شده که ایشان در هر موردی که ضرورت داشت، در امور مسلمانان وارد می‌شدند. در فتنه زمان عثمان کاملا فعالیتهای حضرت مشخص شده است.
در بخش پنجم؛ سیاست ورزی امام علی (ع) پس از پیامبر، در دوران خلافت ایشان گزارش شده، سیاست ورزی ایشان اعم از اقتصادی، فرهنگی و ارتباطات خارجی در تمامی عرصه‌ها کاوش شده است.
** اهدای «سیاست نامه امام علی (ع)» به برخی از سیاستمداران مطرح جهان
البته این بخش در کتابی جداگانه هم با عنوان «سیاست نامه امام علی (ع)» منتشر و به برخی از شخصیت‌های سیاسی جهانی و سازمان ملل هم اهدا شده است. در بخش ششم پیکارهای امیرالمومنین (ع) به ترتیب وقوع تاریخی آمده، یعنی پیکار جمل با ناکثین، نبرد صفین با قاسطین یعنی امویه و معاویه، پیکار نهروان در کنار رود نهروان با خوارج که تندروی‌های دینی و سیاسی داشتند. در بخش هفتم ایام محنت و تنهایی امام علی (ع) آمده است. حضرت علی (ع) در دوره خلافتشان کمتر از آن بیست و پنج سال تنها نبودند. محمدبن ابی بکر، مالک اشتر و بسیاری از یاران بزرگ حضرت را در جنگ‌های جمل و صفین به شهادت رساندند، حضرت دوره تنهایی بسیار سختی را سپری کردند که گاه می‌شد از نافرمانی کوفیان و تنبلی برخی از لشکریان خودشان به خدا شکایت می‌کردند.
**دوران معاویه قابل همانندسازی با اتفاقات امروز عراق است
دورانی بود که معاویه با چند صد سرباز به شمال عراق حمله و غارت می‌کرد و شهرهای بی دفاع را تحت تسلط خود درمی آورد و سربازان را برمی گرداند. امام سربازان و فرماندهانی را می‌فرستاد که گاه پیروز می‌شدند و گاه شکست می‌خوردند که از این جهت هم قابل همانندسازی با جریانات امروز در شمال عراق است.
امام علی (ع) در همان زمان می‌فرمودند که شما باید بسیار تند و پرشتاب برای جنگ آماده شوید و به تعقیب غارتگران بروید، اما گوش شنوایی نبود. در بخش هشتم؛ شهادت ایشان گزارش شده، زمینه‌هایی که موجب شد خوارج توانستند امام علی (ع) را به شهادت برسانند. از بخش نهم به بعد درباره آنچه شخصیت‌های دیگر درباره این حضرت سخن گفته‌اند، بحث را پی می‌گیریم که نظرات بزرگان شیعه و اهل سنت، مورخان، مفسران و دانشمندان درباره امام (ع) است که نشان دهنده بزرگی و ویژگی شخصیتی ایشان است. بخش دهم هم مربوط به ویژگی‌های امام است چه ویژگی‌هایی که پیامبر (ص) درباره ایشان گفته و چه ویژگی‌هایی که خودشان در مناظره با معاویه و افرادی بیان شده که به ایشان تهمت می‌زدند، همچنین ویژگی‌هایی که اصحاب ایشان بیان کردهاند.
**شخصیت علمی امام علی(ع)
در بخش یازدهم؛ شخصیت علمی امام بازگو شده؛ دانش‌های قرآن شناسی، حدیث شناسی و حتی دانش تاریخی حضرت بیان شده. گزاره‌ها و روایاتی موجودند که نشان دهنده تسلط حضرت به علم فیزیک و هندسه است. در بخش دوازدهم؛ قضاوتهای امام بررسی شده. ایشان در روزگار پیامبر (ص) و دوران خلافتشان قاضی بوده‌اند و تمامی اصحاب به قضاوت و فصل‌الخطاب بودن ایشان باور داشتند و در تاریخ و علم حدیث قضاوتهای ایشان که فراست‌های الهی و قدرت تشخیصی ایشان در باره آنچه امروزه ما به عنوان فقه‌القضاء در قوه قضاییه و در دادگاه‌ها از آن استفاده می‌کنیم، نقل شده است، یعنی قضاوتهای ایشان چنان صحیح بوده که الان مبنای قضاوتهای قاضیان شرعی و دینی است.
در بخش سیزدهم؛ به ابعاد معنوی وجودی حضرت پرداخته شده است. این بخش در پی این بوده که ویژگی‌هایی از امام را برنماید که هر فرد با مطالعه آن دریابد امام چگونه آیت و نشانه کبرای الهی است. شناسایی صفات جلالیه و جمالیه خداوند در رفتار امام قابل مشاهده است. در میان نشانه‌هایی که خداوند برای خودش گذاشته، حضرت علی (ع) بزرگ‌ترین نشانه‌هاست. بخش چهاردهم و پانزدهم به محبت و دشمنی حضرت پرداخته است.
** معنای محبت امیرالمومنین (ع)
در باب چهاردهم دانشنامه، معنای محبت امیرالمومنین (ع) و دلیل اثباتی و ذاتی امام و اینکه چرا ما باید محبت داشته باشیم، چه فایده ای دارد و چه آثار و پیامدهایی دارد و چگونگی شناسایی محبت‌های دروغین از حقیقی آمده است. در بخش پانزدهم، دشمنی با امام (ع) آمده. در بخش شانزدهم که از بخش‌های بسیار جالب این دانشنامه است، به کارگزاران امام اختصاص دارد. در این مجلد صد تن از کارگزاران امام معرفی شده‌اند. نصب و مسوولیتشان و اینکه آیا در راه مانده‌اند یا خیر، از امام کناره گرفتند یا خوش عاقبت شدند، همچنین نحوه برخورد امام با کارگزاران. مطالعه این بخش برای مدیران بسیار قابل تامل و عبرت آموز است.
**نقشه جنگ‌های امام در دانشنامه
یکی دیگر از ویژگی‌های مهم این مجموعه، نقشه‌های موجود در کتاب است. در این مجموعه، تعداد 9 نقشه کاملا منطبق با روش امروزی ترسیم شده. این کار با همکاری گروهی به سرپرستی علی باباعسکری از استادان جغرافیا و از شاگردان سحاب، پایه‌گذار جغرافیانگاری در ایران بر اساس جنگ‌های تاریخی ترسیم شده است. مثلا نقشه جنگ‌های امام (ع)، حرکت ایشان از مدینه به سوی عراق، حدود جغرافیایی و قلمرو حکومتی امام در عصر خودشان، به گونه‌ای زیبا و دقیق ترسیم شده و در دانشنامه آمده است. این نقشه‌ها به صورت کتابچه ای جداگانه هم منتشر شده‌اند.
**یک جمع‌بندی کامل بین آیات قرآنی، روایات شیعی، روایات اهل سنت
عبدالهادی مسعودی، مسئول انجمن حدیث حوزه علمیه کشور، مسئول پژوهشکده تفسیر اهل بیت (ع) (دارالحدیث) و رئیس دانشکده علوم و معارف قرآن دانشگاه قرآن و حدیث که سال 1378 و 1379 چهار جلد از دانشنامه امام علی (ع) را به زبان فارسی ترجمه کرده است، بخش‌های یک تا چهارم و بخش شانزدهم این دانشنامه را با سایر دانشنامه‌هایی که درباره امام علی (ع) نوشته شده‌اند، متفاوت می‌داند و می‌گوید: کتاب‌های زیادی درباره شخصیت وجودی حضرت علی (ع) به رشته تحریر درآمده و بسیاری از آنها هم ترجمه شده، به همین دلیل ممکن است، پرسشی به ذهن خوانندگان برسد که پس چرا دوباره این کتاب نوشته یا چرا مجددا ترجمه شد. در واقع این کتاب حدود دو سال از چندین نفر فرصت گرفت؛ اما علت اینکه چرا این دانشنامه نوشته شد، این است که چون در دانشنامه‌های قبلی یا بر اساس روایات شیعه، یا گاه بر اساس روایات اهل سنت نوشته می‌شده یا گاه نویسندگان فقط نگاه تاریخی داشته‌اند، در این دانشنامه یک جمع‌بندی کامل بین آیات قرآنی، روایات شیعی، روایات اهل سنت و همچنین گزاره‌ها صورت گرفته و به اسناد تاریخی این حوزه پرداخته شده است.
**ششصد منبع تاریخی را بررسی کردیم
وی افزود: زمانی که دانشنامه تهیه می‌شد، من مسئول امور دانشنامه نگاری بودم که یکی از مسئولیت‌های گروه دانشنامه‌نگاری، تدوین دانشنامه امیرالمومنین (ع) و مسئول مستقیم آن حجت الاسلام و المسلمین طباطبایی بود که ایشان زیر نظر آیت‌الله ری شهری، حدود بیش از ششصد منبع تاریخی و حدیثی را با گروهشان فیش برداری کرد و توانست از رهگذر آنها به تحلیل‌ها و بیان‌هایی بسیار نو از گفتار و رفتار امام علی (ع) برسد.
از راست به چپ: حجت الاسلام طباطبایی و حجت الاسلام مسعودی در حال توضیح درباره دانشنامه امیرالمومنین به مقام معظم رهبری
**خوارج ساده لوح نبودند
حجت الاسلام مسعودی در توضیح تحلیل‌ها و بیان‌های نوی دانشنامه اظهار داشت: مثلا درباره علت جنگ‌هایی که ناکثین، قاسطین و مارقین با حضرت علی (ع) و به ویژه در ارتباط با مساله خوارج به تحلیلی بسیار زیبا رسیدیم که حدود هفتاد صفحه از صفحات این کتاب را به خود اختصاص داده است و درمی‌یابیم برخلاف آنچه که بین مردم و مورخان مشهور است که این‌ها آدمهایی ساده لوح بودند، علت انحرافشان ساده لوحی و ساده انگاری نبوده است، بلکه علت انحراف خوارج از امام علی (ع)، تندروی دینی بوده است. دقیقا مثل همین مساله‌ای که اکنون در شمال عراق و سوریه به اسم داعش با آن روبه‌رو هستیم. یعنی همین تندروی این‌ها در دین که چهره اسلام را زشت کرده، ما در خوارج زمان امام علی (ع) هم می‌بینیم، یعنی تندروی مهار نشده غیرعقلانی که حتی امام علی (ع) را از دین اسلام خارج می‌دانستند، کسی را که بنا کننده اسلام در کنار پیامبر (ص) بوده، خارج از دین می‌دانستند! از این گونه تحلیل‌ها در این دانشنامه بسیار زیاد است. شاید این بیان‌ها و تحلیل‌های گوناگون حدود پانصد تا ششصد صفحه حجم داشته باشند.
این محقق دینی درباره چگونگی تدوین این کتاب گفت: 18 فروردین 1379، که آیت الله ری شهری گروه دانشنامه نگاری دارالحدیث را جمع کرد و از گروه خواست این کار ده ساله را در این سال به اتمام برسانند، کار تحقیق کتاب تمام شده بود و کار ویرایش دوازده مجلد را در مدت پنج ماه به اتمام رساندیم و 18 شهریور 1379 آماده شد.مهرماه سال 1379 پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، این کتاب را برای نگارش دانشنامه امام علی (ع) دستمایه کار خود قرار داد. این درحالی بود که کتابی که از سوی دارالحدیث منتشر می‌شد، دانشنامه امیرالمومنین (ع) بود. کتاب دارالحدیث مبنای پردازش برخی مقالات آن دانشنامه شد.
به گفته مسعودی، شاید بتوان این اثر را هم قابل مقایسه با دانشنامه امیر المومنین (ع) دانست که با مدیریت آقای رشاد تهیه شده است.
**منابع ما همه منابع کهن و تا قرن پنجم هجری بود
شخص دیگری که با ما درباره دانشنامه سخن گفت حجت الاسلام و المسلمین سید محمد کاظم طباطبایی، مسئول پژوهشکده علوم و معارف حدیث بود که درباره علت تدوین این دانشنامه اظهار داشت: در آن زمان هرچند کتاب‌های زیادی در باب شخصیت امیرالمومنین (ع) نگاشته شده، ولی کتابی جامع درباره امام علی (ع) با توجه به متون معتبر و کهن شیعه و سنی و به دور از شائبه‌ها و پیرایه‌هایی که ویژگی‌های شخصیتی ایشان را بیان کند، منتشر نشده بود. تدوین این دانشنامه توسط گروه تاریخ و سیره دارالحدیث و تحت نظر آیت الله ری‌شهری، از سال 1372 تا 1379 به طول انجامید. این دانشنامه جامعیتی دارد که با استناد به منابع معتبر حدیثی و تاریخی که در منابع کهن (تا قرن پنجم) وجود دارد، تدوین شده و در آن از مصادیق متاخر استفاده نشده. نقد متون و تحلیل و بیان در مجموعه کتاب مورد توجه بوده و افزون بر این، امام علی (ع) را به عنوان شخصیتی تاریخی نگاه نمی‌کنیم، بلکه ایشان به عنوان الگویی برای نسل‌های متفاوت مورد توجه قرار گرفته‌اند. بنابراین افزون بر گزاره‌های تاریخی، نیازهای عصر و زمانی ما هم در این مجموعه مورد توجه قرار گرفته‌اند.
** انتشار دانشنامه امام علی به زبان‌های ترکی استانبولی، انگلیسی و اردو
به گفته مسئول پژوهشکده علوم و معارف حدیث، کل این دانشنامه به زبان ترکی استانبولی هم ترجمه و در استانبول منتشر شد که استقبال بی نظیری از آن به عمل آمد. چاپ نخست این کتاب بلافاصله پس از انتشار به پایان رسید. گزیده این دانشنامه به زبان انگلیسی در کتابی حدود 1200 صفحه هم آماده شده که در حال انتشار است. این کتاب در کشور انگلستان منتشر خواهد شد که مراحل ترجمه و مقابله آن با متن اصلی به اتمام رسیده و پس از ویرایش نهایی تا پایان سال جاری، در انگلستان منتشر می‌شود.
وی افزود: اکنون در حال مذاکره هستیم که انتشار این کتاب در کشور انگلستان به کدام ناشر محول شود. خلاصه کتاب به زبان اردو هم ترجمه شده که در کشور پاکستان، شیعیان هند و پاکستان، پی‌گیر انتشار آن هستند. تا کنون شخصیت امام علی (ع) به زبان اردو به طور دقیق معرفی نشده، لذا مقرر است که به زبان اردو توسط مرکز اسلامی هندوستان منتشر شود و امور مقدماتی آن آغاز شده، کارهای ترجمه و انتشار را هم آنها به اتمام می‌رسانند. کتاب اصلی به زبان عربی است و تاکنون سه دوره، در ایران تجدید چاپ شده و به زبان فارسی هم پنج نوبت باز چاپ داشته است. در کشور لبنان هم کتاب به زبان عربی به طور خاص منتشر و اکنون چاپ سوم آن روانه بازار نشر شده است.
**مرجعی بی نظیر برای نوشتن کتاب‌های مختلف درباره امیرالمومنین
اگرچه شیعیان امام علی (ع) در سراسر جهان پراکنده‌اند ولی این مجموعه با توجه به جامعیتش، کاری است که تاکنون در جهان بی نظیر بوده است. حجت الاسلام طباطبایی در این باره گفت: معرفی امیرالمومنین (ع) به جهان خارج، غیر مسلمانان و افرادی که در محیط‌هایی غیرشیعی رشد یافته‌اند، به زبان و گویشی مطابق با فهم آنها نیاز دارد. افرادی که در فرهنگی دیگر رشد کردهاند، به عنوان مثال باید در کشورهای اروپایی و حتی کشورهای آفریقایی، این مجموعه را با توجه به گویش بومی خود، بازنویسی کنند. یعنی این متن می‌تواند دستمایه نگاشته‌های جدید قرار بگیرد. همچنان که این متن می‌تواند برای نویسندگانی که تمایل دارند با توجه به متون اصلی، نگاشت‌های جدید را برای مخاطبانی خاص عرضه کنند، بسیار مفید باشد. همان گونه که مرحوم امیرحسین فردی با توجه به این کتاب، زندگی امیرالمومنین (ع) را برای کودکان و نوجوانان نوشت. این کتاب می‌تواند دستمایه‌ای برای نگارش کتاب‌هایی دیگر در حوزه شخصیت امیرالمومنین (ع) باشد.
بخش پنجم دانشنامه با عنوان سیاست ورزی امام علی(ع) پس از پیامبر در کتابی جداگانه با عنوان «سیاست نامه امام علی (ع)» منتشر و به برخی از شخصیت‌های سیاسی جهانی و سازمان ملل هم اهدا شده است.
منبع: فارس
